- 14 januari 2025 -

NOORD OOST ZUID WEST Een ontdekkingsreis

Brits historicus Jeremy Brotton zet me direct aan het denken door de anekdote over de wereldberoemde foto van de ‘blauwe knikker’ – de aardbol gezien vanuit Apollo 17.  Om te beantwoorden aan ‘ons’ beeld van de aarde heeft men bij de NASA de foto van de astronaut op zijn kop gezet vooraleer die te publiceren. Op die manier beantwoordde de foto aan de verwachtingen van de kijker: de noordpool boven. Vraag is natuurlijk welke kijker ook echt om deze omkering vroeg?
Voortdurend zet Brotton zo de wereld – en ons beeld ervan – op zijn kop. “Draai noorden en zuiden om, verander ‘boven’ in ‘beneden (…) en de wereld lijkt met de klok mee te draaien, van het oosten naar het westen.”

Pas sedert Mercator staat het noorden bovenaan een kaart, voorheen was dat vaak het oosten, de plaats waar de zon opkomt. Maar, wat ook de oriëntatie is: altijd weer geldt dat het ‘elders’ wordt beschreven vanuit het ‘hier’. Voor ons een westers hier, met zijn gewoonten, cultuur, religie, overtuigingen.
Hoe wordt dat westen dan gedefinieerd? Is dat westen dan “De westerse, imperialistische, masculiene, christelijke verbeelding van Kipling?” Of het westen van de ontdekkingsreizigers op zoek naar El Dorado, dat wereldwijde virus van goudzoekers dat de inheems Amerikaanse volkeren tot aan de westkust verdreef? En wat met de economische duiding van het begrip westen, want dan wordt het meest afgelegen land in het ‘verre oosten’ – Japan – plots een westers land. Bent u nog mee?

Alras blijken de vier hoofdwindrichtingen in het denken van mensen in de loop van de geschiedenis veel meer te zijn dan een plaatsaanduiding. Uit elke windrichting lees je ideeën en beelden, met hun vaak gedateerde kijk. “Als het zuiden achterlijk is, dan ligt dat niet aan het kapitalistische systeem of een historische gebeurtenis, maar aan de natuur, die de zuiderlingen lui, incompetent, crimineel en barbaars heeft gemaakt.” Waar zulks denken vandaan komt en hoe dit mensen beïnvloedde – en nog beïnvloedt – ontrafelt Jerry Brotton in een veelheid aan verhalen en anekdotes.
Als het heidense, primitieve zuiden – of oosten – de plaats is van het kannibalisme plaatst de auteur daar ook een andere kijk tegenover, bijvoorbeeld deze van Jack D. Forbes, auteur en activist met Algonquin-wortels, met zijn “uitspraak ‘dat imperialisme en uitbuiting vormen van kannibalisme zijn’, maar dan in metaforische zin, ‘wanneer je uit winstbejag het leven van een ander tot je neemt’.”

De ‘fabulerende geografie’, waarbij onverkende gronden en zeeën op landkaarten werden gevuld met mythische wezens loopt vaak nog door tot op vandaag. Het oosten is dan het decor voor films als Emanuelle, waarin we aangetrokken door de exotische uitstraling kunnen wegdromen. Of het oosten betekent de barbaarse realiteit van het communisme. Geen van beide fabels klopt, elke monochrome vlag blijkt weer te ongenuanceerd om ten volle de lading te dekken.

Nog wat boeiende quotes?

• Eentje die zijn volle betekenis krijgt vanuit het idee dat er aan een bol geen boven of onder-kant is: “Zelfs uit de naam – anti-arctica – viel op te maken dat oude opvattingen over het noorden bepalend waren geweest voor het beeld dat men van het uiterste zuiden had.”
• “Op het zuidelijk halfrond word ik niet als noorderling, maar als westerling beschouwd.”
• “In het noorden zijn we in veel opzichten groots, maar tegelijk heel grotesk bezig geweest.”
• “Het westen is de plek waar de dag ten einde loopt, de zon ondergaat, de nacht naderbij komt en het in dit boek vertelde verhaal ophoudt.”

En als je vreest dat de auteur enkel kritisch kijkt naar jou en mij als noorderling / westerling mag je gerust zijn. Er is geen boven of onderkant aan een (wereld-)bol, het uitkijkpunt bepaalt het perspectief, en Crotton plaats zich op vele historische én hedendaagse uitkijkpunten: “Het Westen heeft het ‘oriëntalisme’ bedacht om het oosten eerst als concept op de kaart te zetten en daarna te overheersen en uit te buiten. In een opvallende omkering van die traditie hebben politici en schrijvers uit Afrika en Azië nu de strategie van het ‘occidentalisme’ bedacht. Daarbij worden de moderne westerlingen en hun samenleving gestereotypeerd als materialistische, decadente, ongelovige, gewelddadige moderne kruisvaarders.”

Als je eens grondig aan het denken wilt gaan rond de veelheid betekenissen die aan die vier kardinale woorden – noord, oost, zuid, west – werd en wordt gegeven is dit boek een absolute aanrader.

*******

Jerry Brotton, “NOORD OOST ZUID WEST Een ontdekkingsreis”, uit het Engels vertaald door Pon Ruiter, Uitgeverij De Bezige Bij, ISBN 9789403183213